Michel Surya: Stéphane Courtois-ek Komunismoaren liburu beltza-ren sarreran aurreratu duen tesiari aurre egin dioten arraro horietako bat izan zara zu. Tesi hori, orain argi dago, komunismoaren eta nazismoaren artean parekidetasun bat suposatzen saiatzen da. Horren aurka agertu zara historialari moduan. Hau da, komunismoaren historiari bere lodiera, bere konplexutasuna ematen ahalegindu zara. Bainan ikusita dago: historialari horiek komunismoari bere historia kentzen badiote, agian beste historia bat, liberal-kapitalismoarena alegia, des-historizatu nahi dutelako jokatzen dute horrela. Ez litzateke hobe izango, orduan, horiei aurka eginez liberalismoaren historiarik ez dagoela leporatzea? Ez dagoela historiarik Merleau-Pontyk esaten zuen zentzuan, alegia, ez dagoela historiarik “gizakien arteko elkarrekiko onarpen eta begirunea”-ren moduko gizadi baten etorrera egikaritzeko borondatearena baino?
Daniel Bensaïd: Komunismoaren liburu beltza-ren tesiak bi euskarri ditu. Alde batetik, nazismo eta komunismoaren artean paralelotasun kontable bat ezartzera jotzen du, lehenari abantaila maltzurra emanez; hortik dator hasierako eskaera, geroago bigarren maila batera utzia, hau da, “komunismoaren Nuremberg” baten eskaera. Bestaldetik – eta hauxe bihurtu da printzipalena eztabaidaren harira – Urriako hastapen iraultzailearen eta terrore estalinistaren artean jarraipen zurruna ezarri nahi du; horrela iraultzaren ideia bera erroizten saiatzen da, bere baitan omen bait darama eta ezinbestez kriminaltasuna.
Esaten duzu “historialari moduan” aritu naizela komunismoaren historia honi bere lodiera historikoa berreskuratzen ahaleginduz. Ez naiz bereziki historialaria, eta sentitzen dut Liburu beltza berez den eskandalu politiko eta intelektualak erantzun askorik ez badu sorrarazi. Nire baliabideekin, eta premiaz, paradoxa bat azpimarratzen saiatu naiz.
1986-1988 urteetan Alemanian eman zen “historialarien ezbaia”-k (ikus Historiaren aurrean, Cerf, 1988), “nazismoaren historizazio”-aren eta historia alemandarraren garai honen historizazioaren auzia azaleratu du. Nolteren edota Hillgruberren azalpenak alde askotatik politikoki erdeinagarriak iruditzen bazaizkidate ere, eztabaida honetan, horrorearen absolutasun a-historikoaren edo Shoah-ren berezitasun alderaezinaren aitzakiarekin, ikuspegi historikotik sartzeari uko egitea jarrera ahula iruditzen zait, eta azken finean eutsi ezina. Horrela, nik ez dut berez nazismo eta estalinismoaren arteko alderaketa ukatzen. Bainan alderaketa horrek auzi gehiago sorrarazten ditu Courtois-en iruzurrak azalaratzen dituenak baino: zer da alderatzea? zer da alderagarria? zein da diferentziaren partea alderatze batean?
Hau esan da gero, ulertu behar da mendearen ulergarritasunak irabazi egingo duela erabat, nazismoaren dimentsio sozial, politiko, geopolitikoei buruzko azterketa sakon batekin, pentsatzetik libratzen gaituen deabrutze bati eutsiz baino. Paradoxa honetan datza: estalinismoa, duen berezitasunean, historikoki pentsatu beharrean, Liburu beltzaren moduko ahalegin batek kontrako bidea hartzen duela: arazoa deshistorizatzen duela mitologizatu ahal izateko. Betiko musika zitala: “ideiak hil egiten (omen) du”.
Dekorazioa, orduan, jarrita dago, azpikeriaz koartada historikotik funtzio judizialera labaintzeko. Derrida parafraseatuz, etsigarria aurkitzen dut “historiari dagokionez gaur egun onartzen ari den tonu judiziala”. Hara hor jende exkaxa, konparazio eta ulermen elementuak sortu beharrean, epaile-rola hartu eta beren burua baimendutzat uste dute, ez tragedia ez hizkera ulertzen ez duten garaiak beren epaitegira dei egiteko. Beren erizpide arruntetara eramanarazten dituzte muturreko egoerak guztiz bereziak. Muturrekoaz (gerra, gerra zibila, terrorea) aritzen dira Fabiusen presidentzia onberaren peko eztabaida parlamentario balitz bezala; eta beraiek Azken Judizioaren ministroak izango balira bezala. Bere Bigarren ezgaraikoa-n Nietzschek idatzi du honi buruz gauza osasuntsurik: “Epaile gisa, epaitu behar duzuten horiek baino gorago egon beharko zinateke, bainan zuen kalitate bakarra da beranduago iritsi zaretela… Orainaren indarrik handienak beharko luke iragana interpretatu… Berdina berdinak epaitua… Bestela, iragana zuen mailara beheratzen duzute”. Eta, jarraituz: “Bere antzekoak baino gertakizun handiagoak eta sublimeagoak izan ez duen horrek, ezingo du interpretatu iraganean izan den handi eta sublimea. Iraganaren hitza beti orakulo bat da. Ez duzute ulertuko ez bazarete etorkizunaren eraikileak eta orainaren interpreteak”.
Hona hemen gaur egungo arriskua: epaiketaren eta susmoaren mania. Chauvyk epaitzen du Aubrac, Bartosek epaitzen du London, Courtoisek epaitzen du Lenin! Azken kasu honetan, jokuan jarrita dagoena handia da. Ez da – uler gaitezen – errukia, herentziarekiko kultua. Nire ardura Walter Benjaminena da, ohartarazten zuenean garaileak garaitzen badira oraindik, “ezta hildakoak ere ez dira ziur egongo”. Zenbat hil dira komunismo eta estalinismoa nahastea ez dadin inoiz zilegi izan? Horiek dira gaur egun mehatxatuak daudenak. Mehatxu honen aurrean horiek abandonatzeak geure etorkizun propioa kolokan jarriko luke.
Merleau-Pontyren formulari dagokionez, hau da, liberalismoaren (kapitalismoa esatea hobe litzateke) historia ezinari buruz, zerbait ekibokoa iruditzen zait (bainan ez dut orain buruan esaera horren kontestu zehatza). Agian berrartzen du Marxen formula ospetsu hura, zeinaren arabera mundua aldatuz ez da historiarekin amaitzen, prehistoriatik historiara igarotzen baizik. Bestela esanda, politikaren ideiari atxekituriko libertadearen partea historian hedatzea (V. mendeko grekoek bazuten historia eta politikaren arteko ahaidetasun horren intuizioa). Zentzu honetan ideia lantzeko dago. Historiaren zatirik benetan historikoa, orain arte, nekagabe behin eta berriro hasitako emantzipazio mogimendu sakonaren baitan legoke. Kasu horretan, ez zen beharrezkoa izango, lehen urbilpen batean, presentearen miseriekin borrokan dagoen historia kritiko batez desinteresatzera gonbidapen gisa hartzea.
Michel Surya: Zure azken liburuan, Apostu malenkoniatsua, aski zabal hitzegiten duzu Europaz. Bi ikuspuntutik ari zara horretaz. Esan daiteke, lehena, sinplifikatuz, funtsean ekonomiko eta soziala dela, hau da, politikoa. Hor kontatzen duzu, bai borondatetsu eta baita eszeptiko, prestatzen ari den Europa mundializatuari, berandu gabe, politikoki Europa europearra oposatzeko ikusten dituzun arrazoiak. Beste ikuspuntutik, filosofiaz ari zara eta aipatzen dituzu Husserl, Valèry, Derrida, Patocka… Hor, badirudi are zatituagoa zaudela: behialako Europa europeozentristaren mamutzarrak exortzizatu nahian (Europa zuri, burgesa, kristaua, aurrealdean, era zentripetoan, Schengen-en espazioa marrazten ari dena), bainan aldi berean sinistu ezinik nortasun historiko amankomun batean. Nahi al duzu honi buruzko nabardurak egin?
Daniel Bensaïd: Hala da. Badut lehen ardura bat, esan dezagun, berehala politikoa. Egunero borrokan gaude eraikunta europearraren proiektu baten eta bere ondorio praktikoen aurrean. Zerbitzu publikoak direla, inmigrazioa dela, enplegua dela, espazioak konjokatzera eramanak gaude eta dimentsio europearra kontutan hartzera behartuak. Prozesua are zabalagoa da. Arruntki mundializazioa deitzen zaion (benetan planeta mailan ematen ari den harreman merkantilen orokortzea zehazki adierazten duen) prozesuaren partaide da. Eskala aldaketaren prozesu handi honetan, espazio eta erritmoen aldaketa-mogimendu handi honetan, onartu daiteke Hannah Arendt-ekin “politika mundutik desagertzeko arriskua”, eta desagertu automatismo ekonomiko eta kontsolazio etikoen probetxurako.
Izua dakarren ezabatze honen aurrean, mito nazionalaren inguruko krispazioa agertzen da ez soilik engainagarri, ezinbestez atzerakoia baizik. Pentsa daitezela nola irristatzen den “produzi dezagun frantziarra”-tik “lan egin dezagun frantzesak”-eraino, edota inmigrazio politikaren segurtasuneranzko deriba. Auzia da, bada, jakitea ia Europak osa dezakeen hiritartasunaren espazio politiko bat. Neurri batean, uste dut baietz. Espazio kosmopolitiko unibertsala ez da oraindik zuzenean hiritartasun espazioa. Dagoena da espazio europearraren zirriborro bat. Legitimoa izateko sozial eta politikoa behar du izan merkantila eta monetarioa baino gehiago.
Egia esan, Maastricht-eko Europa errefuxatzea, Dublinekoa eta Amsterdam-ekoa, nire aburuz, ez da dinamika europear honen errefuxatzea, lehiakorkeriaren logika errefuxatzea baizik, azken honek Europako izena zinkinduko bait du herrien aurrean eta makilkada mingarrien itzulera prestatuko du. Aduana eta monetaren batasunak, hats herrikoi konstituzioegilerik gabe, bere parte izan du Alemania modernoaren asalduretan. Gauza bera gertatuko da modu berean asmatu den Europan, aurreikusi ezin dezakegun formekin. Eta, Europa liberala, benetan existitzen duena, Europa posible bakarra gisa eta datorren menderako diseino handi bakarra gisa aurkeztua izan dela kontutan edukita, kostuak zenbat eta handiagoak izango dira.
Jadanik, entzuten ari dira, poterearen diskurtsoetako jirabira kezkagarriak. “Gure” komisari europearra Thibaud de Silguy harritzen zen duela gutxi euroarekin, Europak lehen aldiz, Inperio erromartarraren ondoren, moneta amankomuna berraurkitzen omen bait zuen. Noizko legioak?
Iruditzen zait bada, garrantzitsua, bilakaera europearrari buruzko egin beharreko bataila politikoarekiko paraleloan, beste eztabaida bat irekitzea, agian filosofikoagoa, europar nortasunaren zentzu historikoari buruzkoa. Izan ere, egiten ari den Europari, kapitala eta gerenteen Europari, guztiz falta zaion legitimitate bat emateko identitate mitiko bat eraikitzeko tentazioa oso indartsua da. Eraikuntza honek tradizio kultural ebindente batean hartzen du euskarria. Kanten kosmopolitika bera muin eurozentriko honen inguruan zebilen: “gure kontinentean konstituzio politikoa”-k emango luke “egunen batean seguruenik legeak beste guztiontzat”.
Horregatik garrantzitsua da galde ikurra jartzea identitate europearraren eta bere naturalizazioaren ebindentzia faltsuaren gainean. Derridaren testua, L’Autre Cap, ikuspegi interesgarria irekitzen zuen zentzu honetan. Dudarik ez, arazo honen inguruan duen sentiberatasunak bere kokapen mediterranearrarekin zer ikusteko du. Nire aldetik, heredentzia europearra haina badut heredentzia mediterranearra, “andaluziaz” beteta, edota, are zabalago oraindik, Latinoamerikara zabalduriko latinitateaz.
Egikaritzen ari diren itxuraldaketek ez badute super-estatu-nazioa modukoa litzateke eraikuntza europarreara eramaten, baizik eta konbinaketa batera, teilakatze batera, espazio anitzen (ekonomiko, monetario, jurídiko, ekologikoen) interpenetrazio batera, orduan komenigarria izango da ere, gurutzamendu eta mestizai kulturalak pentsatzea identitate komunitarioak baino.
Erronka, gainerantzean, praktikoa eta politikoa ere bada. Eskala higikorren joku honetan, posible eta desiragarria da hiritartasuna eta naziotasuna bereiztea. Bien arteko identifikazioa, oso sendoa Frantzian, haatik nahiko berantiarra da (formalki XIX. mendearen amaierakoa). Espazio geroz eta multinazionalagoetan, populazioen nahasteetan, geroz eta funtzionaltasun gutxiago du. Beharrezkoa da, bada, hiritartasun politiko bat pentsatzea, sekularizatua, laikotua, duntasunaren fantasmetatik askatua. Egia da zaila dela. Bainan alternatiba, printzipio nazionalaren unaduraren aurrean, duntasun erlijiosoen erreibindikazioaren itzulera da, transnazionalak eta transestatalak izatearen abantaila bait dute. Hara hor modernitatearen paradoxaren alde bat!
Michel Surya: Apostu malenkoniatsua liburuan amaitzen ari den mendeak atzean uzten duen “hondamendien pilaketa”-z ari zara. Zure aldetik, dudarik gabe, Benjamin aipatzea da. Eta zure liburu osoa da, batez ere amaieraldean, indar mingots hori duena. Iraultza-borondate ez-etsituaren eta iraultza egiteko posibilitateari buruzko zalantza astun ia erradikalaren tartean balantzaka. Eta hori da, hain zuzen, zure liburuaren izenburuak argi eta garbi aditzera ematen duena. Apostu egiten duzu (apostua agintekerazkoa da, eta zurekin batera apostu egitera gonbidatzen duzu). Bainan apostu hori ez da malenkoniarik gabe. Hau da ez dagoela aposturik ez ba dio lekurik uzten porrotaren posibilitateari. Beharrezkoa da argi izatea horretaz. Bainan ez duzu uste, edota ez zaude beldur, malenkoniak aurrera hartuko diola, baita irakurtzen dizuten artean ere, eta ez ote ditu azkenian horiek ere etsituko?
Daniel Bensaïd: Iraultzaren ideiarekin dagoen arazoa da mito haina (zentzu soreliarrean), kontzeptu ere badela. Beharko litzateke bereizi (edo bereizten saiatu) teilakaturiko esanahiak.
Marra loditan, esan daiteke iraultza (Iraultza frantziarraren ondoren) garaiko gizarteetan aldaketa sozial eta politikoaren formula algebraikoa bihurtu dela. Ikuspuntu honetatik tentsio bat adierazten du, edota Kant-en iraultza aurreko hizkeran esatearren, “profezia politiko” bat, “geroaren itxaropen gogoetatsua”, borondateak organizatzen eta itxaron-horizontea egituratzen duena. Beste mundu posible batean aztarna irekitzen duen neurrian, ideia beharrezkoa da beti etsipen arruntei aurre egiteko, egokitzapen taktikoak egiteko eta politika zappingean disolbatu ez dadin.
Guzti hau esanda, Iraultza frantziarrarekin marrazten den bezela, iraultzaren nozio hori lotuta dago denboratasun modernoaren elaborazioarekin, Koselleck edo Goulemontek azterturiko “denbora historikoen semantikarekin”. Maila honetan, azelerazio, hobekuntza erregularra, progresoarekin loturik dago. Munduaren errepresentazio hau da amaitzen ari den mendearen katastrofeen zigorpean problematiko bihurtu dena. Ondorioz, ulergarria da iraultzaren ideiak bere funtzio “mitikoa” modu beretsuan ez badu betetzen (geroaren irudi zehatzgabea, hala nola Sorelen baitan greba orokorrak gertakizun estrategikoaren irudi zehatzgabea eskeintzen duen bezala).
Dena den, iraultzaren nozioa ez da funtzio horretara murrizten. Iraultza nozioa kargatua dago, esperientziak egiten joan diren heinean, eduki estrategiko efektibo batez. Garai batean eduki horiei buruz praktikoki eztabaidatzen zen: insurrekzio armatua, greba orokor insurrekzionala, gerra herrikoi luzea, botere bikoiztasuna… Eztabaida horiek badirudite gaur egun guztiz urrunekoak. Badira horretarako arrazoiak. Bata, eta ez txikienetakoa, Marcos sub-komandante zapatistaren idatzi berri batean zeharka azaltzen da. Estrategia (Bonaparteren ondoren behintzat) indarrak une jakin batean gune jakin batean biltzeko artea izan bazen, espazioen disoluzioarekin eta botereen sakabanetarekin, zein da bilgune hori sareen garai honetan? Eztabaida zabala. Militarrak, zailtasun antzekoetan murgiltzen dira Sobiet Batasunaren hondorapenaren ondoren. Normala da: militarrak beti gerra bat atzerago ari dira, esaten omen da, hala nola iraultzaileek beti baduten iraultza bat (edo bi)-ren atzerapena.
Malenkoniari dagokionez, zer ikusteko gutxiago du zuk deitzen duzun “porrotaren posibilitatearekin” (historia ireki batean, posibilitate hau atxekia dago borrokaren ziurtasun-ezarekin, eta hori ez da inoiz arrazoi bat ez borrokatzeko), beharrezko (egoerak eskatzen duena) eta posiblearen dibortzioaren sentimendu tragikoarekin baino. Iraultzak ez daude harmoniatsuki arautuak. Beren irudia ez da batetortzearena, denboren diskordantzia baino. Ezgaraikoak, beti datozte goizegi edo beranduegi. Ezgaraikotasun hau, gaurkotasun-eza hori da hain zuzen bere irrupzioaren baldintza. Horregatik, bada, ekintzaile argitsuenek (Saint-Just, Blanqui, Guevara) dute horren sentiberatasun zorrotza, ez hainbeste porrot iraultzailearena, presente iraultzailearen tragediarena baizik. Horri deitzen diot nik beren “malenkonia klasikoa”, Péguy-ri hartuz malenkonia erromantikoaren nozio berezi hau. Blanqui, bestalde, erromantikoen etsai agerikoa zen. Bere malenkonia, Saint-Just-ena bezala, estoikoa da gehiago.
Eta nire irakurleengan malenkoniak apostuari gaina hartuko ote dion arriskuaz, mezprezu desolagarriaren ordaina litzateke. Malenkonia ez da niretzat ekinta-ezaren kontsueloa, aitzitik baino: ilusiorik egiten ez den ekintzarako akuilua (eta ez nahasi pasiorik gabeko ekintzarekin), bere buruari historiak kontatzen indarra galtzen ez duen konpromezua, sinismenik gabe abian jartzen dena. Gehiegi eskatzea al da? Are zailagoa da? Hiritartasun ez-nazionala bezala? Ikusiko dugu. Saiatu beharra dago. Sinismen-ezaren pasio hau, dena den, federik gabeko sinismenaren pasio moderno galgarriei aurre egiteko gai den bakarra dela iruditzen zait.
Michel Surya: Zuk literaturari leku berezia ematen diozu zeure pentsamenduan. Saia zaitezke zein leku den hori argitzen?
Daniel Bensaïd: Jakinda zein punturaino gauzatxo honek ukitzen duen zure bihotza, ardura ematen dit horrela, gogoetarako denboratxo bat hartu gabe, bapatean erantzutea. Izan ere horrelako galderarik ez diot inoiz nire buruari egin.
Konformatu beharko naiz, bada, hipotesi batzurekin edota oiartzunak jasotzearekin. Agian literaturak, kontzeptua beti iristen ez den lekuraino joaten ahalbidetzen du? Politikak – Lenin da ondorengoa esan zuena – badu bere amets aldea, etorkizuneko ametsa, profezia politikoa (oraindik), lodiera pasionala eta emozionala, arrazoi diskurtsiboak agortzen ez duena. Dena den, ez dut inoiz pentsatu erreferentzia literarioetara jotzea apaingarri gisa, zuzen esateko zail dudan hori bestela esateko beharrezko modua bezala baizik, gaira bestela urbiltzeko modua, zeharka edo inguruka. Hizkera zientifikoak metaforaren beharra badu, a fortiori politika filosofikoak.
Eta zergatik erreibindikatzen zuen Marxek indarrez, eta ironiarik gabe, Kapitala liburuaren idazkeraren izaera estetikoa (eta nik gogo onez onartzen diot izaera hori)? Bera bazekien idazkera horrekin gehiago eta beste modu batez esaten zuela kapitalaren azterketa anatomikoarekin baino. Alde honetatik Kapitala-k harreman berezia du La Comédie humaine, À la recherche du temps perdu, Ulysse edo L’Homme sans qualités liburuekin.
Eta zergatik klasikoenen artean zenbait lanek (tragiko greziarrak, Racine, Pascal, Proust bere erara) ez bakarrik hunkitzen eta emozionatzen gaituzten oraindik (Marx-ek greziarrekin harritzen zen bezala), baizik eta modu estrainoz gaurkotasunezko bulkada iraultzailea ere mantentzen duten (Racine barne)? Eta zergatik esaten digu Sadek Iraultzari buruz gehiago, Stendhalek Errestaurazioari buruz, Flaubertek 1848-ri buruz, Baudelairek Bigarren Inperioari buruz… garai haietako panfleto politiko gehienak baino gehiago? Agian, lan horiek igortzen digutelako gizatasun eta unibertsaltasun promesa misteriotsua, oiartzunez oiartzun errepikatua.
Funtsean, neure oinetara behin eta berriro etortzen naiz. Denbora eta espazioen aniztasunean, politikaren espazio-denbora erabakiorra da, bainan sentimenduek, edertasunak, pentsamenduek badute ere beren erritmo propioak politikarenera makurtu ezin direnak. Interesgarriena, espazio horien artean ibiltzea da, espazio horien harreman-ateak, igarobide sekretuak, paretak hautsi gabe, bilatzea.
Michel Suryarekin elkarrizketa. Libre choix, Bruxelles, otsaila 1998.
Penser Agir, liburuan argitaratua. 2008